Kampen – Koloniaal erfgoed te voet

KOLONIALE WANDELING KAMPEN

Kweekvijver voor KNIL-militairen

Deze wandeling voert door het militaire verleden van de stad Kampen waar soldaten voor ‘Den Oost’ werden opgeleid. Kampen is vanaf de vroege 19^de eeuw een garnizoensstad geweest. Al in 1815 was er een bataljon Infanterie gehuisvest in de oude kazerne, de latere Van Heutsz kazerne, aan de Oudestraat. De geschiedenis van deze kazerne is vooral verbonden met die van het Instructiebataljon, dat hier van 1851 tot 1924 was gevestigd. Het Instructiebataljon leidde jongens van 16 tot 18 jaar op tot onderofficier voor zowel het Nederlandse als het koloniale leger In Kampen was van 1877 tot 1924 ook een Hoofdcursus gevestigd. Hier werden de beste onderofficieren opgeleid tot officier van beide legers. Grote namen van militairen die in Kampen zijn opgeleid zijn luitenant-generaal J.B. van Heutsz en de latere minister-president Hendrik Colijn. Beiden zijn tegenwoordig behalve beroemd ook berucht vanwege hun militaire optreden in Nederlands-Indië.

Lengte wandeling:
12 km (in te korten tot 8 km)
Start- en eindpunt:
Station Kampen
Parkeerplaats:
tegenover uitgang station

Horeca:
Alle in de stad

Print route

Print verhalen

Download Topo GPS bestand

Ook geschikt voor andere GPX apparaten

De route

Grafzerk Hendrika Kornelissen-Benit

Start lange wandeling 8 kilometer. Deze wandeling voert eerst door IJsselmuiden. Voor het stationsgebouw linksaf oversteken en vervolgens linksaf de Burgemeester van Engelenweg inlopen. De eerste weg linksaf, de Sportlaan, inlopen en vervolgens de eerste weg rechts De Baan. De naam de baan herinnert aan de schietbaan die hier gelegen heeft. Loop door tot je rechts een weggetje met leilinden ziet. Loop dit weggetje in. Bij de kruising linksaf. Wandel het fietspad/laantje in dwars door een parkje en loop rechtdoor tot de Dorpsstraat. Aan je linkerhand zie je de dorpskerk van IJsselmuiden. Voor de kerk achter het hek aan de straatkant tref je twee grafstenen aan: een van ds. Eerdmans, oud-predikant bij de dorpskerk en een van Hendrika Kornelissen-Benit, geboren in Batavia in 1826. Loop terug naar de uitgang van het park. Op Dorpsstraat nummer 37 links van je, heeft ‘Huize Java’ gestaan, het huis waar hoogstwaarschijnlijk Hendrika heeft gewoond met haar man. Sla vervolgens linksaf de Hogehuisstraat in naar het winkelcentrum.

Laat het winkelcentrum links liggen. De Hogehuisstraat gaat over in de Postgrevestraat. Aan het eind zie je de begraafplaats ‘ De Zandberg’ liggen. Eind 19de eeuw was de Zandberg het oefenterrein van de militairen. Loop de Rondeweg linksom in. De weg loopt rond het kerkhof . Rechts ligt de Katholieke en de Protestantse begraafplaats en links de Joodse begraafplaats. Sla aan het eind van de begraafplaats rechtsaf de Kortesteeg in. Aan het eind van de steeg weer rechtsaf en blijf langs de begraafplaats lopen.

Blijf rechtdoor lopen voorbij het kerkhof tot je op de Plasweg uitkomt, die overgaat in de Burgemeester van Engelenweg. Volg de bocht naar rechts voorbij de R.K. kerk (links) en het oorlogsmonument (rechts). Kort daarna rechtsaf slaan en over het bruggetje het park weer inlopen langs het monumentje van ‘De Bleeker’ . Waterpartij rechts houden. Sla voor een bankje weer linksaf. Aan het eind rechtsaf langs een volière de Rembrandtstraat in. Deze komt met een bocht naar links uit op de Burgemeester van Engelenweg. Hier rechtsaf slaan en rechtdoor lopen naar de IJsselbrug. Vervolg de wandeling bij punt 4.

Start ingekorte wandeling 4 km. Over de brug rechtdoor lopen naar de Oudestraat. Hier rechtsaf slaan. Meteen rechts is het Stedelijk Museum Kampen dat van 10.00 tot 17.00 uur geopend is, behalve op maandag. De moeite van een bezoek waard. Dit gebouw is het voormalig stadhuis van Kampen waarvan de Schepenzaal nog stamt uit de middeleeuwen. Er is een restaurant in het museum. Voorbij het museum de Oudestraat blijven volgen tot aan het Van Heutszplein. Hier heb je goed zicht op de voormalige Van Heutzskazerne, genoemd naar Joannes Benedictus van Heutsz (1851-1924). Opgeleid tot onderofficier in Kampen klom hij op tot militair en civiel gouverneur van Atjeh en vervolgens tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië (1904-1909). In het gebouw bevindt zich de stadsbibliotheek, die vrij toegankelijk is. Vanaf de eerste verdieping heb je een prachtig uitzicht over de IJssel.

Loop vanaf de Van Heutszkazerne iets terug en loop rechts de Botervatsteeg in. Neem de eerste straat rechts de Buiten Nieuwstraat. Je loopt langs de manege waar paarden van het Instructiebataljon en de Hoofdcursus werden geoefend. Loop verder naar de Buitenkerk. Deze kerk is nagenoeg het hele jaar door open voor bezoekers. Aan het eind van de Buiten Nieuwstraat linksaf de Burgwal oplopen.

Loop tot de eerste brug over de Burgwal. Steek de brug over naar de Vloeddijk en loop de Kalverhekkenweg in. Op de hoek van de Vloeddijk/Kalverhekkenweg werd in 1853 een ziekeninrichting, de zogenoemde Infirmerie, gebouwd voor het Instructiebataljon. Ook militairen van de Hoofdcursus konden hier terecht.

Loop de Kalverhekkenweg verder in. Sla de eerste weg links in, de Groene Straat. Loop tot de tweede kruising en sla rechtsaf de Broederweg in. Loop onder de Broederpoort door naar het plantsoen. Neem de eerste pad links en wandel tot je links de Cellebroederpoort ziet liggen. Loop onder de Cellebroederpoort door de Cellebroederweg in tot aan de Vloeddijk, hier rechtsaf slaan. We lopen langs het voormalig Burgerweeshuis, de latere Vloeddijk kazerne (nummer 38)

Loop na de voormalige kazerne rechtsaf het Bregittenplein op en loop de Bregrittenstraat in tot de tweede straat rechts, de Valkstraat. Loop deze straat uit tot de eerste Ebbingestraat, hier linksaf. Deze straat loopt door in het Engelenbergplantsoen. Rechts ligt het voormalig ziekenhuis de Engelenberg. Sla voorbij het voormalig ziekenhuis links af de Engelenbergstraat in. Deze komt uit op de IJsseldijk. Steek deze straat over. Voor je ligt de uitbaterij Zaal Hanzestad gelegen naast de Bovenhaven. Dit gebouw deed dienst als manege voor de Hoofdcursus en het Instructiebataljon. Loop vervolgens linksaf langs de IJsseldijk richting stad.

Steek de weg over en loop rechtsaf de Molendwarsstraat in. Houd links aan en sla linksaf de Molenstraat in en loop deze straat helemaal uit tot aan de Vloeddijk. Op de hoek Vloeddijk/Molenstraat was het voormalige militair hospitaal gevestigd.

Sla linksaf en loop de Vloeddijk op. Steek de eerste brug over de Burgwal over en loop de Venestraat in. Aan het einde van deze straat rechtsaf slaan de Koornmarkt op. Rechts staat het voormalige gebouw waar van 1884 tot 1924 de Hoofdcursus was gevestigd. Daar werden onderofficieren van het leger in Nederland en Nederlands-Indië opgeleid tot officier. Een gedenkplaat aan de muur herinnert hieraan.

Aan de Hoofdcursus is Hendrikus Colijn (1869-1944) opgeleid tot officier van het leger in Nederlands-Indië. Loop verder naar de Koornmarktpoort. Dit Museum is van 11.00 tot 17.00 uur opengesteld voor het publiek, behalve op de maandag.

Loop na een eventueel bezoek aan het museum weer terug naar de Koornmarkt en sla rechtsaf de Voorstraat in. Op nummer 100-108 staat een van de voormalige sigarenfabrieken die Kampen rijk was. De Olifant zoals deze sigarenfabriek nu heet is iedere werkdag geopend van 10.00 tot 17.00 uur en alleen te bezichtigen in groepsverband met begeleiding. Hier zijn kosten aan verbonden. Vervolg je weg, na een eventueel bezoek aan de Olifant, door de Voorstraat. Sla bij eerste weg, de Melksteeg, rechtsaf. Deze steeg komt uit op de IJsselkade. Sla linksaf de IJsselkade op en wandel naar de IJsselbrug. De brug oversteken naar station Kampen. Hier eindigt de wandeling.

Grafzerk Hendrika Kornelissen-Benit

Hendrika Kornelissen-Benit

Hendrika Kornelissen-Benit werd in 1826 geboren in Batavia als dochter van Herman Anton Benit en Hillegonda Roelofs. Er is weinig bekend over haar ouders die beiden voor 1834 gestorven zijn. Zij hebben in Semarang en in Batavia gewoond. Hendrika trouwde met Nicolaas Hendricus Kornelissen(1823-1889). Nicolaas was majoor in het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. In 1860 werd hij onderscheiden met de Militaire Willems-Orde vanwege zijn optreden tijdens de zogeheten tweede Boni-expeditie in Zuidwest-Celebes in het jaar daarvoor. Na zijn pensionering keerden ze met hun kinderen weer terug naar het Nederland waar ze zich in het dorp IJsselmuiden vestigden. Of zij ooit in Huize Java (nu Dorpsweg 37) gewoond hebben is niet met zekerheid te zeggen. Dit huis werd omstreeks 1760 gebouwd door een gepensioneerd kapitein van het Indische leger. Op elk beneden uiteinde van de topgevel stond een pokhouten beeldje in de vorm van een leeuw, met het onderschrift ‘Ja-va’. Hendrika stierf in 1867 in het kraambed na de geboorte van een levenloos dochtertje. Zij ligt begraven bij de dorpskerk.

Naar route

Militairen op de Zandberg

De Zandberg

We lopen rond de Zandberg waar in vroegere tijden de onderofficieren van het Instructiebataljon en de Hoofdcursus oefenden. De Zandberg was toen militair oefenterrein en werd als volgt omschreven door een soldaat: “Dit is een wat hoger gelegen zanderige vlakte, ongeveer een ½ uur buiten Kampen. Een deel van deze vlakte wordt gebruikt als kerkhof, het andere deel is een vlak terrein, omgeven door een laan van bomen. […] Er is een schietbaan en een hindernisbaan, kortom, er is alles wat nodig is, om oorlogje te spelen.” De schietbaan werd in 1926 verlengd van 150 naar 200 meter. Namen zoals De Baan herinneren nog aan het vroegere schietterrein.

Naar route

Joannes Benedictus van Heutsz

Joannes Benedictus van Heutsz (1851-1924)

Van Heutsz nam in 1867 als volontair (vrijwilliger) dienst bij het Instructiebataljon in Kampen. Na zijn opleiding tot onderofficier werd hij geplaatst in Maastricht. Daar werd hij aan de Hoofdcursus ook opgeleid tot officier. Van Heutsz miste de vooropleiding om te worden toegelaten tot de officiersopleiding aan de Koninklijke Militaire Academie (KMA) in Breda. Zijn ouders konden de opleiding ook niet betalen. Van Heutsz werd al in 1873 op eigen verzoek overgeplaatst naar het leger in Nederlands-Indië. Hij werd direct naar Atjeh gestuurd. Nederland was dat jaar een oorlog gestart tegen dat onafhankelijke sultanaat in Noord-Sumatra. Van Heutsz werd voor zijn optreden in Atjeh onderscheiden met de Militaire Willems-Orde. Nederland slaagde er echter jarenlang niet in Atjeh op de knieën te krijgen. Dat gebeurde pas nadat de islam-kenner dr. Christiaan Snouck Hurgronje samen met Van Heutsz een nieuwe strategie ontwikkelde. Om die nieuwe aanpak in praktijk te kunnen brengen, werd Van Heutsz in 1898 benoemd tot gouverneur van Atjeh. Bij een bezoek aan Nederland in 1904 maakte hij een ware triomftocht per trein door Nederland en deed hij ook Kampen aan. De oorlog bleek echter nog lang niet gewonnen. Pas in 1912 gaven de laatste guerillastrijders zich over. De Atjehoorlog was een van de bloedigste koloniale oorlogen die Nederland uitvocht. Nederlandse militairen, ook Van Heutsz, schuwden extreem geweld niet. Toen Van Heutsz gouverneur was, predikte hij hier wel tegen, maar in de praktijk tolereerde hij het nog steeds. De oorlog kostte uiteindelijk aan naar schatting 100.000 Atjehers het leven. Van Heutsz was ondertussen in 1904 benoemd tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Begin september zou jij naar de Oost afreizen. Hij was al enige weken eerder uitgenodigd door een ‘Eere-Comité’ in Kampen. Dit comité wilde Van Heutsz voor zijn vertrek naar Nederlands-Indië eren. Onder meer wilde men ‘eene schilderij van de bestorming van Batu-Iliq’ (Samalanga) van de schilder Jan Hoynck van Papendrecht (1858-1933) aanbieden aan het Instructiebataljon waar Van Heutsz was opgeleid tot onderofficier. Samalanga ligt in Atjeh en de bestorming had op 3 februari 1901 plaatsgevonden, waarbij alle daarbij betrokken Atjehers waren omgekomen. In 1904 was Van Heutsz nog een held, 100 jaar later werd het Van Heutsz monument in Amsterdam na vele protesten omgedoopt in Monument Indië –Nederland.

Naar route

Kantine Instructie Bataljon

Van Heutszkazerne

In 1901 vierde het Instructiebataljon zijn 50-jarig bestaan. Boven de ingang van het voormalige kazernecomplex, precies boven het hoofd van koning Willem III, prijkt nog steeds het jubileum geschenk van de oud-militairen die hun opleiding hebben genoten in Kampen bij het Instructiebataljon: een grote klok. Het Instructiebataljon was de eerste onderofficiersopleiding van Nederland. Zij was bedoeld voor jongens uit de lagere middenklasse die wel wat voelden voor het leger, maar waarvan de ouders geen officiersopleiding konden betalen. De besten van hen konden doorstomen naar de Hoofdcursus en zo officier worden. Dat was in de 19^de eeuw een grote sociale sprong naar boven want er bestond een diepe kloof tussen soldaten, onderofficieren en officieren. In de kazerne hebben tegenwoordig een aantal gemeentelijke organisaties onderdak gevonden. De naam van de kazerne werd in 2015 veranderd in Stadskazerne. Alleen het Van Heutszplein verwijst nu nog naar de man die met geweld optrad in Atjeh ten dienste van de Nederlandse koloniale staat.

Naar route

Voormalige Infirmerie

Infirmerie

De Infirmerie werd gebouwd ten behoeve van het Instructiebataljon en de Hoofdcursus. De vleugel aan de zijde van de Kalverhekkenweg werd begin 1925 verbouwd. In 1932 vond de Jeugdherberg De Steur onderdak in een gedeelte van het gebouw tot 1970.

Naar route

Burgerweeshuis

Het in 1892 gebouwde Burgerweeshuis aan de Vloeddijk werd door de gemeente Kampen in 1925 kosteloos ter beschikking gesteld aan het ministerie van Oorlog ten behoeve van opleidingen voor militairen. Het schoolgebouw aan het Bregittenplein achter het weeshuis werd tevens ter beschikking gesteld aan het ministerie van Oorlog voor de eetzaal, kantine en keuken. De zogenoemde Vloeddijkkazerne behield tot 1970 zijn militaire functie. Tegenwoordig is de kunstacademie Quintus in het gebouwencomplex ondergebracht.

Naar route

Voormalige manege

Manege

De uitbaterij Zaal Hanzestad gelegen naast de Bovenhaven deed in het begin van de 20^ste eeuw dienst als manege voor het Instructiebataljon en de Hoofdcursus.

Naar route

Militair hospitaal

Vanaf 1916 was het militaire hospitaal gehuisvest in het voormalige stadsziekenhuis hoek Molenstraat/Vloeddijk. Het Instructiebataljon werd in 1924 opgeheven. De Hoofdcursus werd verplaatst naar Breda. Ook het militaire hospitaal dat indertijd opgericht was als nevenvestiging van het Instructiebataljon werd gesloten.

Naar route

Gedenkplaat KNL en KNIL

In 1877 werd het militaire karakter van de stad Kampen nog verder versterkt door de fusie van het het Instructiebataljon in Kampen met de Hoofdcursus uit Maastricht tot Hoofdcursus Kampen. De Hoofdcursus leidde jongemannen in twee jaar op tot officier van het Koninklijk Nederlands Leger (KNL) of het Koninklijk Nederlands-Indische Leger (KNIL). De Cursus werd aanvankelijk ondergebracht in de kazerne van het Instructiebataljon, maar kreeg in 1884 een eigen onderkomen in een gebouw aan de Koornmarkt. Vanwege de ondoorzichtige ramen werd dit gebouw door de cursisten al snel tot het “Matglazen Paleis” gedoopt. Veel van de leerlingen van de Hoofdcursus kwamen van het Instructiebataljon. Zij werden wat laatdunkend “troupiers” genoemd. Zij waren namelijk uit de rangen omhoog geklommen en hadden niet de officiersopleiding aan de KMA in Breda gevolgd. Ofwel omdat zij de goede vooropleiding misten, of omdat hun ouders de KMA niet konden betalen. Beroemde Nederlanders als generaal Van Heutsz en minister-president Colijn volgden de officiersopleiding aan de Kamper Hoofdcursus.

Naar route

Hendrikus Colijn (1869-1944)

Hendrikus Colijn (1869-1944) was militair en politicus en lid van de Anti-Revolutionaire partij. Hij was minister-president van Nederland van 1925 tot 1926 en van 1933 tot 1939 in vijf kabinetten Colijn. Hij volgde als volontair van 1886 tot 1890 een militaire opleiding bij het Instructiebataljon in Kampen en kreeg daarna van 1890 tot 1892 zijn officiersopleiding aan de Hoofdcursus in Kampen. Van 1892 tot 1909 was hij als KNIL-militair in het toenmalige Nederlands-Indië gelegerd op Lombok en in Atjeh. In 1894 nam hij deel aan de Expeditie naar Lombok waarbij veel burgerslachtoffers vielen. Zelf nam hij als officier ook deel aan de gepleegde wreedheden. Hij liet negen vrouwen en drie kinderen die om genade smeekten op een hoop zetten en doodschieten. ‘Het was onaangenaam werk, maar ’t kon niet anders’, aldus Colijn in een brief aan zijn vrouw. Voor zijn optreden als militair ontving hij in 1895 de Militaire Willems-Orde. Daarna werd Colijn op diverse locaties in Atjeh geplaatst. In 1904 werd hij vanwege zijn politieke inzicht en contacten benoemd tot adjudant van Van Heutsz. In 1913 hield Colijn het KNIL voor gezien en ging hij het bedrijfsleven in en daarna de politiek. Van Colijn is het sussende woord afkomstig: “Ga maar rustig slapen”, uitgesproken in 1936 in een radiotoespraak toen de Duitsers het Rijnland hadden bezet. Van 26 tot 28 juli 1938 werd in Kampen een reünie van oud-volontairs van het Instructiebataljon gehouden. Daarbij was ook de minister-president dr. H. Colijn als oud-volontair aanwezig. In 1941 werd Colijn als gevolg van zijn steun aan het verzet samen met zijn vrouw door de Duitsers gevangengezet. Eerst in Nederland en later in Hotel Gabelbach in Ilmenau in Thüringen. In 1944 overleed Colijn, 75 jaar oud, in zijn ballingsoord aan een hartverlamming.

Naar route

Sumatra cum laude

Sigarenfabrieken

Nederland en de sigaar kennen een lange traditie. In de 19^de eeuw bereikte het produceren van sigaren een hoogtepunt in ons land. Het roken van tabak is dan niet langer alleen een genotsmiddel. Roken wordt chique. Onder de lagere standen wordt het roken van sigaren ook steeds populairder. Rond 1850 telt de stad Kampen 35 sigarenfabrieken. De tabak werd voornamelijk aangevoerd van plantages op Sumatra, maar tabak uit Oost- Java vond eveneens zijn weg naar Kampen. Geen Hollandse sigaren zonder de tabak uit Nederlands-Indië.

Naar route

Bronnen
Herman Langeveld, Dit leven van krachtig handelen. Hendrikus Colijn 1896-144, deel I (1869-1933) 1998 en Schipper naast God, Deel II (1933-1944) 2004
Anton Stolwijk, Atjeh. Hoe de Nederlanders kwamen en gingen en wat ze achter lieten (2016)
Paul van ’t Veer, de Atjeh oorlog (1967)
www.regiocanons.nl: Overijssel, Canon van Kampen, Het instructiebataljon 1850
www.wikipedia.org : Hendrikus Colijn, Joannes Benedictus van Heutsz

Steek de weg over en loop rechtsaf de Molendwarsstraat in. Houd links aan en sla linksaf de Molenstraat in en loop deze straat helemaal uit tot aan de Vloeddijk. Op de hoek Vloeddijk/Molenstraat was het voormalige militair hospitaal gevestigd.

Aan de Hoofdcursus is Hendrikus Colijn (1869-1944) opgeleid tot officier van het leger in Nederlands-Indië. Loop verder naar de Koornmarktpoort. Dit Museum is van 11.00 tot 17.00 uur opengesteld voor het publiek, behalve op de maandag.

TIPS EN AANVULLINGEN