De route

1. Met je rug naar het stationsgebouw rechtdoor het Stationsplein oversteken. Blijf rechtdoor lopen: Koningsweg. Blijf rechtdoor lopen tot deze straat uitkomt op de Stationsweg. Sla deze naar links in. Vervolgens de eerste straat rechts, Javalaan. Kort daarna op de T-splitsing linksaf, Javalaan aanhouden. Aan deze Javalaan zijn enkele villa’s te vinden met koloniale wortels. Als eerste, direct links op Javalaan 3, villa Peking.

2. Iets verder aan de linkerstraatzijde, op Javalaan 7 – herkenbaar aan twee smeedijzeren roodgeverfde ornamenten, Villa Canton (zichtbaar als je de oprijlaan een stukje oploopt). Weer iets verder aan de rechterkant stond vroeger Villa Java, waarnaar de Javalaan is genoemd. Nu is op die plaats een appartementencomplex verrezen (Javalaan 20). Iets verder, Javalaan 24, ligt villa Madoera. Villa Madoera is het koetshuis van de afgebroken villa Java. Nog wat verder passeer je de Javastraat (links). Daar staan onder andere huizen die zijn gebouwd voor het personeel van de villa’s Peking en Canton. Nog iets verder aan de linkerkant (Javalaan 7a/b/c) zijn het koetshuis en het zadelhuis van villa Canton te zien.

3. Ga aan het eind van de Javalaan linksaf en direct daarna schuin links oversteken naar de ingang van het Cantonspark. Loop in het Cantonspark rechtdoor (neem bij de splitsingen steeds de linkervork), tot aan je rechterhand de kas verschijnt, de zogenaamde Wintertuin. Loop bij de Wintertuin de ‘rotonde’ rond en loop terug naar de ingang. Bij de uitgang van het Cantonspark rechtsaf, de Faas Eliaslaan in.

4. Sla de eerste straat links in, Cantonlaan. Loop deze helemaal uit. Aan het eind ligt recht voor je de Pekingtuin, een parkje dat hoorde bij villa Peking. Loop rechtdoor dit park in, neem de linkervork en vervolgens de uitgang links. Je komt uit op de Javalaan (met rechts villa Peking). Sla rechtsaf en op de kruising direct linksaf (richting Torenlaan) en na 10 meter weer rechtsaf, Nicolaas Beetslaan. Loop deze laan helemaal uit en aan het eind op de T-splitsing naar rechts, Vondellaan. Je komt uit op de Stationsweg, die je naar links inslaat. Loop richting overweg en neem net daarvoor het voetpad naar rechts. Loop pal voor het station langs en sla dan de licht stijgende Gerrit van der Veen weg in.

5. Na 50 meter sla je naar links een voetpad in dat direct langs het spoor voert. Blijf dit pad volgen. Negeer een fietspad naar links over het spoor. Aan het eind komt het pad uit op een grasveldje. Rechtdoor de verkeersweg oversteken en dan linksaf, de koningin Emmabrug over. Na de brug niet het fietspad op maar het pal ernaast gelegen voetpad naar rechts inslaan (bord Roosterbos). Volg dit onverharde pad schuin naar links, negeer een afslag naar rechts. Na ruim 100 meter kom je bij een Y-splitsing. Kies de rechtervork en loop verder tot het eind van het pad.

6. Sla rechtsaf tot aan de zandweg met naastliggend fietspad. Ga rechtsaf in de richting van paddenstoel 24051 en sla daar linksaf. Je komt uit bij Bosbad de Vuursche, maar net voordat je dat bereikt, sla je rechtsaf, een onverharde weg met naastliggend fietspad in, H. Voorveldlaan. Al na 15 meter neem je het pad naar rechts. Op de twee Y-splitsingen hou je links aan. Je komt uit bij een hek met daarachter de spoorlijn. Sla hier rechtsaf (rood-witte markering). Na 300 meter linksaf, met een hoge trap over de spoorlijn.

7. Aan de overzijde van het spoor linksaf. Daarna het eerste pad rechts. Rechtdoor blijven lopen, ook bij een slagboom met bordje scouting Buitenzorg. Rechtdoor over het scoutingterrein. Direct nadat je klimtoestellen (rechts) bent gepasseerd sla je rechtsaf, een onverhard pad met lantaarns met witte glazen bollen. Je komt uit bij het Kabouterhuis en loopt rechtdoor naar het oude koetshuis van villa Buitenzorg. Recht voor je, achter de bel, een schildje van scouting Bogor. Die Indonesische plaats heette in de koloniale tijd Buitenzorg en hieraan ontleent de villa zijn naam. Loop rechts langs het koetshuis tot je de verkeersweg (asfalt) bereikt. Sla hier linksaf  (fietspad) en direct aan je linkerhand ligt villa Buitenzorg.

8. Loop Villa Buitenzorg voorbij en sla de eerste weg links in richting tuincentrum, maar bij de ingang van het tuincentrum rechtdoor de brede zandweg op. Na ca. 150 meter, waar dit pad naar links buigt, loop je rechtdoor. Als rechts het bos heeft plaats gemaakt voor weiland sla je op de viersprong rechtsaf. Loop rechtdoor tot Kasteel Groeneveld.

9. Na het bezoek aan Kasteel Groeneveld loop je terug richting viersprong. Sla voor de viersprong rechtsaf over de witte brug het park in. Volg het eerste pad naar rechts tot na de brug. Sla rechtsaf. Verderop neem je het pad naar rechts dat tussen de rododendrons slingert. Na het bruggetje kort rechtdoor en dan het pad rechtsaf volgen. Na de volgende brug de eerste afslag links. Op de viersprong het (gras)pad links. Je houdt het water aan je rechterhand en loopt het pad helemaal uit. Ga voor de brug linksaf en sla direct na de bank het smalle bospad naar rechts in. Na een paar meter houd je links aan. Je kruist een asfaltweg en gaat rechtdoor de onverharde weg op, met rechts een fietspad. Rechts van de weg ligt de boerderij Oost-Indië, die voor zover bekend geen koloniale wortels heeft. Ga de spoorwegovergang over.

10. Circa 50 meter na de spoorwegovergang sla je linksaf een bospad in (wit-rode markering), dat parallel loopt aan het spoor. Het pad komt uit op een fietspad bij een bank en een bosvijver. Je volgt het fietspad linksaf. Iets verder loopt naast het fietspad weer een breed (wandel)bospad. Het fietspad draait na enige tijd naar rechts weg van het spoor. Blijf het fietspad volgen tot je weer bij Bosbad De Vuursche uitkomt.

11. Bij paddenstoel 24055/001 ga je linksaf het bospad met naastliggend fietspad op. Je loopt rechtdoor tot paddenstoel 24051 en slaat daar rechtsaf. Sla kort daarop het eerste pad naar links in. Negeer alle afslagen tot je bijna op de verkeersweg bent beland. Het pad maakt hier een scherpe bocht naar links. Neem hierna het tweede pad rechts. Dat brengt je met twee bochten naar het fietspad naast een verharde weg. Hier linksaf en op het kruispunt rechtdoor, Generaal J.B. van Heutszlaan.

12. Blijf aan de linkerkant van de Van Heutszlaan lopen. Op de hoek met de tweede straat van links, de Beatrixlaan, stond rond 1900 villa Minareta. Loop verder tot de volgende kruising met de Julianalaan. Hier is op de hoek nog steeds villa Medan te vinden (Julianalaan 11).  Loop rechtdoor de  Van Heutszlaan af. Net voor de spoorwegovergang ligt rechts Eethuys-Café De Generaal (luitenant-generaal J.B. van Heutsz). Voor het station sla je net voor de spoorwegovergang linksaf, een verdiepte weg naar het station.

Cantonspark

August Wilhelm Janssen (1864-1918) was de jongste zoon van Peter Wilhelm Janssen, de ondernemer die schatrijk was geworden door zijn aandeel in de Deli-Maatschappij. Net als zijn vader verdiende Janssen jr. een fortuin in de Indische landbouw. Hij was eigenaar en aandeelhouder van diverse grootlandbouwbedrijven op Java en Sumatra. Anders dan zijn vader werkte hij in zijn jonge jaren ook zelf op deze plantages. Na zijn huwelijk in 1896 met Ella de Ridder (1877-?) leidde hij zijn zakenimperium echter vanuit Amsterdam en later Baarn. Toen Janssen jr. in 1904 eigenaar werd van villa Canton kocht hij een deel van het tegenover liggende landgoed Schoonoord om daarvan een ‘overtuin’ te maken. Centraal punt daarin was de ‘Wintertuin’, een grote kas, gevuld met tropische planten en bomen waarin apen en vogels huisden. De gasten uit Nederlands-Indië werden bediend door een djongos uit de kolonie, zo luidt het verhaal. Veel kolonialer kon het niet. Maar August Janssen stak net als zijn vader een deel van zijn geld in sociale projecten. In Baarn zorgde hij in 1916 voor de bouw van een zwembad aan de Eem. De straat waaraan het gebouw van dit inmiddels verdwenen zwembad ligt, is naar hem vernoemd. Janssen jr. overleed in 1918, waarna de nieuwe eigenaar, de Universiteit Utrecht, het park inrichtte als botanische tuin. Sinds 1987 is de gemeente Baarn de nieuwe eigenaar van het Cantonspark. Zowel park als Wintertuin hebben de status van Rijksmonument.

Villa Buitenzorg

Villa Buitenzorg is van 1838 tot 1840 gebouwd in opdracht van Johanna Louisa van Tets (1778-1864), de derde vrouw van de in 1836 overleden jonkheer Joan Huydecoper van Maarsseveen (geb. 1769). Johanna Louisa van Tets stamde uit een Indische familie. Haar vader Arnold Adriaan van Tets (1738-1792) maakte carrière bij de VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie). Hij klom op tot opperkoopman. Haar moeder, Wilhelmina Jacoba Hartingh (1750-1813) was geboren, getogen en getrouwd in Batavia, het huidige Jakarta, toen de hoofdstad van het VOC-imperium in Azië. Aan de Indische achtergrond van de weduwe dankt villa Buitenzorg haar naam. De naam Buitenzorg verwijst naar het buitenhuis of paleis van de gouverneur-generaal, de hoogste baas van de VOC in Azië. De eerste gouverneur-generaal die in 1745 in Buitenzorg, tegenwoordig Bogor, een groot buitenhuis liet bouwen was G.W. baron Willem van Imhoff. Batavia lag aan zee en was zeer ongezond (‘het kerkhof der Europeanen’). Geen wonder dat Van Imhoff zijn heil zocht in Buitenzorg, dat wat hoger lag, koeler was en daardoor ook wat gezonder dan Batavia. Het buitenhuis van Van Imhoff werd in 1809 en 1819 flink verbouwd en gerenoveerd. Nadat een aardbeving het buitenhuis in 1834 verwoestte, verrees in 1856 op dezelfde plek het ‘paleis’ dat we nu nog in Bogor kunnen zien. Dit gebouw deed tot 1949 dienst als ambtswoning van de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Tegenwoordig is het een van de paleizen van de Indonesische president. De villa in Baarn lijkt helemaal niet op de opeenvolgende paleizen die in Buitenzorg/Bogor zijn gebouwd. Alleen de houten jaloezieluiken zijn bij Indische huizen vaker terug te vinden. De Baarnse villa was ook geen paleis maar werd sinds 1840 gebruikt als ‘bewaarschool voor arme kinderen’. Toch is er nog wel een band tussen dit Baarnse Buitenzorg en het Indonesische Bogor. De plaquette uit 1991 aan de achterkant van het koetshuis (nu het scoutingmuseum) herinnert aan de band tussen de scoutinggroepen in beide plaatsen.

Kasteel Groeneveld

Kasteel Groeneveld is een zogeheten buitenplaats, een zomerverblijf dat rijke Amsterdammers in de 17e en 18e eeuw bouwden om de stad te ontvluchten en hun rijkdom te etaleren. De eigenaren van Groeneveld behoorden tot de bestuurlijke en commerciële top van Amsterdam. Zij verdienden hun geld voornamelijk in de koloniën.

In 1730 kocht Arend van der Waeyen (1685-1767) het landgoed Groeneveld met het bijbehorende, toen bijna dertig jaar oude huis. Dat had toen nog meer weg van een Amsterdams grachtenpand dan van het tegenwoordige kasteel. Van der Waeyen was in dienst van de West-Indische Compagnie (1621-1792) en actief in de slavenhandel tussen Elmina en Suriname. Elmina was een Nederlandse kolonie op de West-Afrikaanse Goudkust, het huidige Ghana. Van daar verscheepten de Nederlanders de tot slaven gedegradeerde Afrikanen, opeengepakt in de scheepsruimen, naar onder andere Suriname, de belangrijkste Nederlandse plantagekolonie in Zuid-Amerika. Daar beulden de Nederlandse plantage-eigenaren hen af op hun plantages waar zij landbouwproducten voor de Europese markt, zoals suiker, produceerden. Deze letterlijk mensonterende slavenhandel en -arbeid werd in het 17e en 18e eeuwse Europa gerechtvaardigd met een beroep op kerk, ras en beschaving.

Van der Waeyen verkocht Huize Groeneveld, zoals het toen voor het eerst werd genoemd, al na vijf jaar aan Cornelis Hasselaer (1674-1737). Ook Hasselaer vergaarde zijn fortuin in de koloniën, maar dan in Azië. Hij stierf als directeur-generaal van de VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) in Batavia. Zijn zoon Pieter (1720-1797) gaf huize Groeneveld min of meer zijn huidige aanzien. Dat kostte hem het familiekapitaal zodat hij het huis in 1755 moest verkopen. Als een berooid man vertrok hij naar Oost-Indië, maar twintig jaar later keerde hij met een vermogen terug en kocht Groeneveld opnieuw. Zij erven verkochten het huis in 1797 aan Joan Huydecoper van Maarsseveen – de latere man van Johanna Louisa van Tets die villa Buitenzorg liet bouwen. Joan Huydecoper trok nooit overzee, maar zijn voorouders waren vanaf het allereerste begin betrokken bij de handel op Azië, Amerika en Afrika. Na de Tweede  Wereldoorlog bewoonde een kunstenaarskolonie Groeneveld tot Staatsbosbeheer zich er in 1982 over ontfermde.

Binnen in het gebouw, nu expositieruimte, herinnert niets aan het koloniale verleden. Aan de buitenzijde sieren echter twee opmerkelijke beelden het wapenschild van de Hasselaers dat daar na de restauratie is geplaatst. De beelden zijn hoogst waarschijnlijk gemaakt door de beeldhouwer Jan van Logteren (1708-1745) in opdracht van Arent van der Waeyen. Over wat de beelden voorstellen lopen de meningen uiteen. Sommigen houden het op beelden van ‘moren’ ofwel Afrikaanse slaven  of slavinnen, wat zou passen bij de slavenhandel van Van der Waeyen. Anderen menen dat hier twee werelddelen worden verbeeld: links Azië (wierookvat en palm) en rechts Amerika (knots, boog en verentooi; de laatste twee elementen zijn ook terug te vinden in het wapen van Suriname). Anderen stellen dat de beelden de Verenigde Oost-Indische Compagnie (actief in Azië) en de West-Indische Compagnie (actief in Afrika en Amerika) voorstellen. Maar waarom zou Van der Waeyen die in dienst was van de WIC en handelde op Afrika en Amerika een beeld van de VOC hebben besteld? Dat Groeneveld getooid is met de verbeelding van het Nederlandse koloniale verleden, daaraan twijfelt echter niemand.

Villa Minareta

Peter Wilhelm Janssen (1821-1903) de schatrijke directeur van de Deli-Maatschappij liet in 1886 een villa bouwen op de hoek van de Van Heutszlaan en de Zuiderlaan, nu de Beatrixlaan. De villa diende als zomerverblijf naast het statige huis dat hij bewoonde aan de Amsterdamse Keizersgracht nr 688. Janssen vernoemde villa Minareta naar zijn vrouw Folmina Margarethe Peters (1836-1919). Blijkbaar beviel de villa of de ligging van het huis hem niet want in 1890 kocht hij huize Canton aan.

Villa Medan

Op een steenworp afstand van villa Minareta had Jacob Nienhuys in 1884 villa Medan laten bouwen (hoek Van Heutszlaan/Julianalaan). Nienhuys had samen met Peter Wilhelm Janssen in 1869 de Deli-Maatschappij opgericht. De twee verdienden een fortuin in de grootschalige verbouw van de superieure Deli-tabak. Janssen leidde de verkoop van de tabak in Amsterdam. Nienhuys bestierde de plantages op Deli (Sumatra). De planters verdienden hun fortuin letterlijk over de ruggen van de contractarbeiders die Nienhuys recruteerde op Java en in China. Dat bleek in 1871 toen Nienhuys werd aangeklaagd omdat hij zeven arbeiders had laten dood geselen. Hij verliet Deli halsoverkop en werd vervangen door Jacob Cremer – later nog minister van koloniën. In 1875 kon Nienhuys terugkeren naar Deli want zijn schuld werd niet bewezen geacht. Aan de rechteloosheid van de contractarbeiders op Deli veranderde in de zestig jaar daarna niets.

J.B. van Heutsz

Jo van Heutsz (1851-1924) was een generaal van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL), die het schopte tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië (1904-1909). Mede door zijn toedoen veroverde het koloniale leger rond 1900 de laatste onafhankelijke delen van Nederlands-Indië. De meeste faam verwierf Van Heutsz omdat hij in 1903 de sultan van Atjeh op de knieën dwong. Dat gold als het einde van de Atjehoorlog waarin Nederland zich dertig jaar eerder had gestort. De oorlog had aan tienduizenden Atjehers en koloniale militairen het leven gekost. In zijn tijd was Van Heutsz een gevierd man, nu is hij in Nederland zeer omstreden. Het in 1935 opgerichte Van Heutszmonument aan het Olympiaplein in Amsterdam werd daarom in 2004 veranderd in een gedenkteken voor de relatie Indië Nederland 1596-1949. De bijbehorende plaquette herinnert niet meer aan de heldendaden, maar aan de wandaden van Van Heutsz, het koloniale leger en het Nederlandse koloniale bewind in zijn voormalige kolonie. Andere tijden, andere inzichten.