Deventer – Koloniaal erfgoed te voet

KOLONIALE WANDELING DEVENTER

Ambtenaren, handelaren en industriëlen

Deze wandeling laat zien hoe rijk de relatie tussen Deventer en Nederlands-Indië is geweest. Al bij de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in 1602 waren er vermoedelijk Deventenaren onder de financiers van deze handelsorganisatie. In Deventer is de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië mr. Albertus Jacobus Duymaer van Twist (1809-1887) geboren en getogen. Een andere beroemde Deventenaar is George Birnie (1831-1904). Hij startte in 1859 in Jember (Djember) op Oost-Java een tabaksplantage. Hij bouwde deze onderneming, samen met familieleden, uit tot Birnie’s Landbouw Maatschappij Oud Djember (1869-1909). Louis Constant Westenenk (1872-1930) geboren op Java en opgegroeid in Deventer heeft het tot gouverneur van Sumatra’s Oostkust geschopt. Bovendien was in Deventer vanaf 1912 de enige Rijks Koloniale Landbouwschool in Nederland gevestigd. De wandeling voert eerst door de stad, vervolgens langs de IJssel en het buitengebied van Deventer.

Lengte wandeling:
18 km
Start- en eindpunt:
Station Deventer
Parkeerplaats:
Zandpoort

Horeca:
In de stad en halverwege Hotel Gaia

Print route

Print verhalen

Download Topo GPS bestand

Ook geschikt voor andere GPX apparaten

De route

Neem op station Deventer de hoofduitgang aan de stadszijde. Steek, met je rug naar het station meteen over, loop de brug over, steek vervolgens de straat over bij de verkeerslichten en sla daarna linksaf en loop de Singel op. Steeds rechtdoor blijven lopen, langs de schouwburg en verder langs het fietspad met aan weerszijden bomen tot het fietspad met een bocht naar rechts op een kruising toeloopt. Op de kruising de tweede straat rechts in slaan: het Waltorenpad (voetgangersgebied). Dit pad komt uit op de Walstraat. Loop door naar de Bergkerk. Loop linksom rond de kerk. Aan het eind van het rondje het trapje af en rechtsaf naar de voetgangersoversteekplaats lopen. Steek het Emmaplein over, sla linksaf en loop door tot de Bergpoortstraat. Deze rechts inslaan. In deze straat loopt nog een oud spoor. Aan het einde rechtsaf de Bergsingel oplopen waar op nummer 67 ooit de Van Son Inktfabriek heeft gestaan. Vandaar het tweede paadje rechts nemen naar de Raamstraat. Als je naar rechts kijkt zie je het gebouw waar vroeger de ijzergieterij van Nering Bögel gevestigd was.

Linksaf de Raamstraat in lopen. Neem de eerste straat rechts: de Werfstraat. Je kijkt op de grote huizen die tegen de Bergkerk zijn gebouwd. Vervolgens linksaf de Gieterijstraat in. Aan het eind rechtsaf de Sluisstraat in, links aanhouden en onder het viaduct van de N344 doorlopen. Linksaf en vervolgens rechtsaf via de Zandpoort richting de Brink lopen. Eerste straat links in lopen, de Boterstraat en direct weer rechts de Brink op. Links op nummer 68 is het voormalige familiehuis van de Birnies gevestigd.

Loop een eindje terug en sla de Assenstraat rechts in. Op nummer 32 heeft Louis Constant Westenenk (1872-1930) gewoond. Vervolgens linksaf Grote Poot inlopen. Sla meteen weer linksaf en loop het Grote Kerkhof op, sla rechtsaf en loop langs de kerk: De Grote of Lebuinuskerk. Deze kerk is dagelijks open voor het publiek. De moeite waard om te bekijken. Sla even voorbij de kerk de eerste straat linksaf in, de Nieuwe Markt en loop door naar de IJssel. Weg oversteken, rechtsaf slaan en op het pad langs de IJssel gaan lopen. Loop onder de brug door en vervolg je weg of in de uiterwaarden (paarse wandeling met hekjes) of op de dijk langs de IJssel tot het gebouw van de roeivereniging. Bij de roeivereniging naar beneden lopen en het pad door de uiterwaarden volgen (valt hier samen met de paarse wandeling die door de uiterwaarden loopt) tot je de IJsseldijk weer opklimt. Je kunt dus bij laag water helemaal door de uiterwaarden lopen tot je de IJsseldijk weer op moet.

Op de dijk linksaf en meteen weer linksaf, een pad door de uiterwaarden inlopen. Bijna aan het einde van het pad, voor een boerderij met rieten dak en rode luiken, rechtsaf een gras pad inlopen en direct weer links, een min of meer verhard pad inslaan. Links passeer je de boerderij Stobbenweerd en even later de ruïne van Keizersrande, een oud steenoven bedrijf. Je loopt vrijwel meteen tegen een zwart metalen hekwerk aan. Hier rechtsaf slaan en dit pad langs de bosrand volgen tot je uitkomt op een asfaltweg. De drukke weg oversteken en linksaf het fietspad oplopen. De eerste weg rechts inslaan, de Schapenzandweg. Links ligt het landhuis Nieuw Rande. Mr. A.J. Duymaer van Twist (1809-1887) van 1851 tot 1856 gouverneur-generaal van Nederlands-Indië kocht dit landgoed in 1857. Nu huist Hotel Gaia erin. Hier kun je biodynamisch lunchen.

Loop (na een pauze) vanaf Nieuw Rande weer terug naar de Schapenzandweg en sla linksaf. Onderweg passeer je een spoorlijn. Even daarna rechtsaf de Koopmansweg inslaan en uitlopen tot de Wetermansweg. Hier rechtsaf slaan en direct over het spoor links de Heldermansweg inslaan en verder het fietspad langs het spoor volgen dat nagenoeg samenvalt met de paars aangegeven wandeling van het wandelnetwerk Salland. Het pad loopt langs de spoorlijn achter de huizen van een nieuwbouwwijk en door een plantsoen. Loop door tot je rechts een stenen trap ziet die omhoogvoert naar een verkeersweg. Deze trap oplopen, de weg oversteken en aan de overzijde linksaf. De spoorlijn oversteken en direct daarna rechtsaf via trappen omlaag. Je loopt weer door een plantsoen en daarna over de oude IJsseldijk: de Lookersdijk, met links en rechts nog enkele wielen. Blijf de paarse wandeling nog een eind volgen tot je uitkomt bij een grote weg. Steek die over en loop de Middelweg in. Links kun je de watertoren zien (zomers onzichtbaar door de bomen).

Loop de Middelweg helemaal uit. Aan het eind van de Middelweg de paarse wandeling weer volgen, blijf op deze route (twee viaducten naar rechts negeren), tot je weer bij een asfaltweg uitkomt. Deze weg schuin naar links oversteken, rechtsaf slaan en langs de apostolische kerk lopen. Door blijven lopen tot je uitkomt op de Diepenveense weg en aan de overkant links het torentje ziet van het huis van de beheerder van de Oude Begraafplaats. Op deze begraafplaats is Duymaer van Twist begraven en ook zijn onfortuinlijke voorganger Bruce. Sla linksaf de Diepenveense weg in en meteen daarna rechtsaf. Je loopt nu op een pad dat eerst langs de joodse begraafplaats voert en vervolgens langs de Oude Begraafplaats. Deze begraafplaats is van 10.00 tot 16.00 uur geopend voor het publiek.

Loop het pad uit. Je komt op de Smyrna straat. Linksaf slaan en deze bijna helemaal uitlopen langs een moskee en een fabriek tot aan de G.I. Brucestraat. Deze straat niet inlopen maar de volgende straat rechts inslaan dat is de A.J. Duymaer van Twiststraat. Deze helemaal uitlopen (je hebt al zicht op het gebouwen complex van de voormalige Koloniale Landbouwschool) en aan het eind linksaf slaan. Loop tot aan de Ceintuurbaan. Daar rechts afslaan tot aan de Brinkgreverweg. Op nummer 69 was de vroegere Koloniale Landbouwschool gevestigd. In het gebouwencomplex, dat de status van rijksmonument heeft, zijn atelierwoningen, herenhuizen en appartementen gerealiseerd, die alle gecentreerd zijn rondom een binnentuin.

Via de Brinkgreverweg en het in het verlengde gelegen Churchillplein onder het spoorviaduct doorlopen en direct rechts afslaan en de Leeuwenbrug oplopen. Al snel zie je het station van Deventer liggen. Dit is het einde van deze koloniale wandeling.

Van Son Inktfabriek

Van Son Inktfabriek en Nering Bögel

De Deventer industrie onderhield nauwe banden met Nederlands-Indië. De Deventer ijzergieterij Nering Bögel leverde onder meer vuurtorens voor het eilandenrijk en pompen voor de tinmijnen. In 1915 beschikte de fabriek over agentschappen op onder meer Java en Borneo. Ook diverse andere Deventer bedrijven zoals Van Son (inkt) exporteerden hun producten naar Nederlands-Indië.

Naar route

523F8B18-6E36-412A-BF28-0487F87ABE6E-54858-00000ED674A3AE53

Familiehuis van de Birnies

De in Deventer geboren George Birnie (1831-1904) startte in 1859 in Jember (Oost-Java) een tabaksplantage. Hij bouwde deze plantage, samen met familieleden uit tot Birnie’s Landbouw Maatschappij Oud Djember (1869-1909). De familie Birnie bewoonde een statig huis aan de Brink. Het bedrijf werd aangestuurd vanuit Deventer. George Birnie was gehuwd met een Indonesische vrouw genaamd Rabina die omstreeks 1844 werd geboren in Gambangan op Java en gestorven is in Deventer in 1912. Een van de kleinzonen van George Birnie ontving in 2017 de Libris-prijs voor zijn boek De Tolk van Java.

Naar route

Louis Constant Westenenk (1872-1930)
met zijn prajurits (soldaten)

Louis Constant Westenenk (1872-1930)

Louis Constant Westenenk (1872-1930) werd in Semarang geboren als zoon van de koffieplanter Jan Constantijn Westenenk (1827-1894) en Francoise Josephine Emilie Louise Wardenaar (1839-1905). Zijn vader bracht Louis samen met zijn oudere zus en broer in 1879 naar zijn vaderstad Deventer. Louis groeide op in Deventer bij zijn tante Philippine Henriëtte Westenenk (1830-1893) die getrouwd was met de arts dr. Jacobus ten Sijthoff (1815-1885). Daar woonden ze eerst in de Lindenstraat bij hun tante en oom en later verhuisden ze naar de Assenstraat nummer 32. In zijn Deventerse jaren roeide Louis Westenenk met G.L.J. Birnie bij de roei- en zeilvereniging Daventria en raakte hij bevriend met Adriana Nering Bögel. Met haar won hij in 1890 een tweede prijs met kunstrijden. Hij trouwde in 1897 met Adriana Nering Bögel (1870-1928). Zij kregen vier kinderen. Na de dood van Adriana hertrouwde hij in 1929 met Digna Nering Bögel een nicht, van zijn overleden vrouw. Na zijn middelbare school vertrok Louis naar Delft waar hij zich in 1890 inschreef bij de Indische Instelling. Daar werd hij opgeleid tot bestuursambtenaar. Hij slaagde in 1892 reeds voor het Groot-Ambtenaars Examen en vertrok nog datzelfde jaar naar Indië. Daar werd hij ter beschikking gesteld van de directeur van het binnenlandse bestuur. Hij begon als jong ambtenaar in Noord-Bandung en werd na nog een aantal standplaatsen in 1895 overgeplaatst naar Sintang op West-Borneo waar de onderafdelingen Smitau en Boven-Kapoeas onder vielen. In december 1896 ontving hij voor zijn optreden tegen Raden Paku Jaya, die in opstand was gekomen tegen het Nederlands-Indisch gezag, de Militaire Willemsorde. Met behulp van 31 pradjurits (soldaten) en 123 Dajaks van de stam Tebidah-Dajaks , die toestemming kregen koppen te mogen snellen, wist hij de rebel en zijn familie in te rekenen. Hoeveel koppen er toen zijn gesneld is niet bekend. Daarna volgde nog een aantal benoemingen tot hij in 1921 werd aangesteld tot gouverneur van Sumatra’s Oostkust. Westenenk hield bij de overdracht van het bestuur een korte toespraak, waarin hij onder meer zei dat de ambtenaren die de ontwikkelingsdrang van de autochtone bevolking probeerden tegen te houden in Nederlands-Indië niet meer op hun plaats waren. Anderzijds waren de ambtenaren verplicht de wet en de orde te handhaven. Westenenk stond bekend als dé Indisch specialist op het gebied van de Minangkabau (bergachtige streek in midden Sumatra), sprak de taal vloeiend en kende de adat (gewoonterecht). In 1925 vertrok hij voorgoed naar Nederland. Van zijn hand verschenen onder anderen Waar mens en tijger buren zijn (1927) over zijn tijd aan de westkust van Sumatra en Het Rijk van Bittertong (1932) dat postuum uitkwam. Westenenk stierf op 58-jarige leeftijd na een kleine ingreep in het Rooms-Katholiek Ziekenhuis in Den Haag.

Naar route

Mr. A.J. Duymaer van Twist (1809-1887)

Mr. Albertus. Jacobus (‘Koos’) Duymaer van Twist (1809-1887) was van 1851 tot 1856 gouverneur-generaal van Nederlands-Indië en kocht het landhuis Nieuw Rande in 1857. Hij was geboren en getogen in Deventer waar hij ook studeerde aan het Athenaeum Illustre. In 1832 promoveerde hij in Leiden. Hij trouwde in 1837 met Maria Joanna Beck (1812-1895). Het huwelijk bleef kinderloos. Duymaer van Twist was een neef van Guillaume Louis Baud (1801-1891). De zeer conservatieve Baud weigerde in 1850 de functie van Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië, omdat hij van mening was dat de Staten-Generaal zich niet met de koloniale politiek mochten bemoeien. In zijn plaats werd de Deventenaar George Isaäc Bruce (!803-!850) benoemd, die bij vertrek naar Indië op de rede van Texel overleed. Vervolgens werd de neef van Baud, Duymaer van Twist benoemd tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Duymaer van Twist was een liberaal van huis uit en onderzocht tijdens zijn ambtsperiode in Indië de werking van het cultuurstelsel. Hij werd een voorstander van de geleidelijke afschaffing ervan. Duymaer van Twist stond positief tegenover de uitbreiding van onderwijs in Indië en zorgde in 1851 voor de oprichting van een kweekschool voor inheemse onderwijzers te Surakarta. Onder zijn bestuur verschenen voor het eerst kranten en tijdschriften op Java. Nergens in zijn biografieën en levensberichten wordt vermeld dat hij ook de gouverneur-generaal was die in 1853 besloot om de slaven op Banda buiten de op handen zijnde afschaffing van de slavernij in Nederlands-Indië te houden. Vanwege het economisch belang wilde men de tijd hebben om een ‘oplossing’ voor de afschaffing van de slavernij op Banda te vinden. Ze werden voortaan als ‘perkhorige lieden’ gezien. In 1860 werd, tegelijk met de slavernij, ook de perkhorigheid opgeheven. Het gouvernement kwam de perkeniers( eigenaren van de tuinen) tegemoet in het aanstellen van vrijwillige arbeiders door voorschottenen de kosten van de lonen op zich te nemen.

Naar route

Het oude Nieuw Rande en het tegenwoordige landhuis

Nieuw Rande

Vlak voor zijn vertrek naar Nederland kreeg Duymaer van Twist te maken met klachten van de bestuursambtenaar Eduard Douwes Dekker over het corrupte optreden van de regent (inheems bestuurder) van het district Lebak op West-Java. Duymaer van Twist weigerde Douwes Dekker te woord te staan, en vertrok naar Nederland zonder hem ooit gesproken te hebben. Daar liet hij een nieuw huis bouwen op de plek van het vervallen landhuis Nieuw Rande te Diepenveen. Ondertussen had Douwes Dekker zich ontpopt tot een groot schrijver. Onder het pseudoniem Multatuli schreef hij in zijn roman Max Havelaar een bittere aanklacht tegen het koloniale bestuur, met Duymaer van Twist als een van de hoofschurken. Hij sneerde ook dat zijn oude baas zijn mooie landhuis had laten aanleggen over de ruggen van de Indische koelies. Duymaer van Twist overleed op 78-jarige leeftijd op Nieuw Rande.

Naar route

De Oude Begraafplaats met grafkelder van de familie Duymaer van Twist

De Oude Begraafplaats

Al in 1864 had Duymaer van Twist voor zijn zichzelf en zijn familie graven gekocht op de Oude Begraafplaats in Deventer. Op 5 december 1887 werd hij daar zonder veel vertoon begraven. Zijn weduwe bleef op Nieuw Rande wonen. Zij overleed op 24 september 1895 en werd bij haar man begraven. De Oude Begraafplaats bevindt zich aan de Diepenveenseweg 78-80. De ingang is naast de vroegere kapel, nu woonhuis van de beheerder. De familie Duymaer van Twist ligt in een grafkelder (nummer 826 en 776) zonder namen maar met wapenschild. Als je de begraafplaats oploopt links aanhouden. De begraafplaats werd in 1831 in gebruik genomen en werd in 1918 gesloten. Op deze begraafplaats zijn nog een aantal andere bekende personen begraven waaronder de Deventenaar mr. George Isaac Bruce (1803-1850). Hij werd in 1850 in eerste instantie (na de weigering van Baud) benoemd tot gouverneur-generaal in Nederlands-Indië. Hij overleed echter voor hij zijn ambt in Indië kon aanvaarden op de rede voor Texel. Bruce behoorde tot een van de beste vrienden van Duymaer van Twist, die in zijn plaats benoemd werd tot gouverneur-generaal. Ook de familie Nering Bögel, van de welbekende ijzergieterij ligt hier begraven. De begraafplaats is dagelijks geopend van 9.00 tot 16.00 uur.

Naar route

Koloniale Landbouwschool

In Deventer stond de enige Koloniale Landbouwschool in Nederland, opgericht in 1912. Ook was er een Koloniaal Landbouwmuseum. Door de aanwezigheid van de school en het museum werden er in de stad regelmatig koloniale landbouwtentoonstellingen gehouden. Van 6 tot en met 21 juli 1912 werd er op een speciaal tentoonstellingsterrein in Deventer een Koloniale Landbouwtentoonstelling gehouden. De gouverneur- generaal van Nederlands-Indië en de gouverneurs van Suriname en de gouverneur van ‘Curaçao en onderhorige eilanden’ werden om bijdragen voor de tentoonstelling gevraagd. De zolders van de nieuwe landbouwschool dienden voorlopig als opslagplaats voor deze nieuwe collectie. In 1915 werd het nieuwe museum geopend met geldelijke steun van onder anderen het Syndicaat van Suikerfabrikanten op Java, groot 600 gulden. Het museum bleef net iets meer dan 50 jaar bestaan en sloot in 1968 zijn deuren. Een deel van de collectie werd overgedragen aan het Volkenkundig Museum ‘Gerardus van der Leeuw’ in Groningen. De school werd in 1912 door prins Hendrik geopend. In het eerste schooljaar telde de school 127 leerlingen. De school voorzag in een driejarige cursus en was bestemd voor jongemannen die in de landbouw in de tropen wilden gaan werken. Kortom voor hen die carrière wilden maken op de landbouwondernemingen in Nederlands-Indië. Met ingang van 1 september 1957 werd de Koloniale Landbouwschool omgevormd tot de Rijks Hogere School voor Tropische Landbouw. In 1960 was het onzeker of de school wel in Deventer kon blijven. Met toevoeging van een richting Nederlandse landbouw lukte het om de school voor Deventer te behouden. De naam van de school werd opnieuw veranderd in Rijks Hogere Landbouwschool met Tropische en Nederlandse Richting en Leergangen. Eind vorige eeuw kreeg het gebouwencomplex de status van rijksmonument.In 2006 werd de Deventer opleiding verplaatst naar Wageningen en raakte het gebouw in verval. Er zijn nu woningen en appartementen in de oude school gerealiseerd, alle gecentreerd rondom de binnentuin waar eens de kassen met tropische planten stonden.

Naar route

Bronnen
Levensbericht door P.A. van der Lith, in: Levensberichten van leden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1890/1, 408.
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, deel II, 1459.
M.A. van Rhede van der Kloot, Gouverneurs-Generaal en Commissarissen-Generaal van Nederlandsch-Indië 1610-1888.
J.C. Smelik, C.M. Hogenstijn, W.J.M. Janssen, A.J. Duymaer van Twist. Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië (2007).
L.C. Westenenk, Waar mensch en tijger buren zijn. ‘s-Gravenhage (Leopold, 1927). 2de druk in 1928.
L.C. Westenenk, Het Rijk van Bittertong. Met een biografie van den schrijver door H.T. Damsté. ‘s-Gravenhage (Leopold, 1932).
J.A. Zwart, A.J. Duymaer van Twist. Een historisch-liberaal staatsman, 1809-1887 (Utrecht, 1939).

Via de Brinkgreverweg en het in het verlengde gelegen Churchillplein onder het spoorviaduct doorlopen en direct rechts afslaan en de Leeuwenbrug oplopen. Al snel zie je het station van Deventer liggen. Dit is het einde van deze koloniale wandeling.

TIPS EN AANVULLINGEN